"Ja ja, jij hebt makkelijk praten. Zo zit de wereld niet in elkaar." Dat is zo ongeveer de standaard-reactie die ik hoor als ik zeg dat je niks moet. Want ik meen het nog ook. Sterker nog, het is mijn missie geworden: organisaties ontmoeten. Ontmoeten in de dubbele betekenis van het woord; dus ook organisaties ontdoen van het 'moeten'.

Hoe meer je mensen in organisaties hoort praten in termen van 'moeten', des te zieker is die organisatie, en vrijwel zeker op weg naar een crisis. Want mensen die zeggen dat ze geen keus hebben en wel 'moeten', zeggen daarmee dat ze machteloos zijn. En het is vooral machteloosheid en zinloosheid die zowel organisaties als mensen ziek maakt en overspannen doet raken. Natuurlijk is het zo dat de omgeving vindt dat je van alles moet. Je moet het van het systeem, van je baas, van je medewerkers, van je schoonmoeder en vooral van jezelf. Je moet je aanpassen, leren en ontwikkelen. Je moet werken, je best doen, loyaal zijn en ga zo maar door. Je wordt er doodmoe van. En dat terwijl je in werkelijkheid niets moet. Maar hoe dan? Veel van al dat 'moeten' kun je op 3 manieren beantwoorden. Je kunt ja zeggen, nee zeggen of weg gaan. Maar wat belangrijker is, is dat elk van deze drie opties vanuit twee soorten bewustzijn kan worden ingevuld. Je kunt er creatief of reactief mee omgaan. Het interessante van de woorden creativiteit en reactiviteit is dat ze beiden uit precies dezelfde letters bestaan. De ingrediënten zijn hetzelfde; in de uitwerking is het onderscheid ongeveer het verschil tussen hemel en hel.

Reactief ja zeggen is hetzelfde als opgeven of berusten. Het sloopt je. Je verliest je vitaliteit, je plezier en je spirit. Reactief nee zeggen is hetzelfde als dwarsliggen, rebelleren en vechten tegen iets. Het wordt een gevecht waarin de sterkste wint. Het is van dezelfde orde en net zo slopend als berusten en levert doorgaans net zo weinig op, zowel qua resultaat als qua energie. Datzelfde geldt ook voor het reactief opstappen omdat je het zat bent. Dit is hetzelfde als vluchten en resulteert er vaak in dat je ergens anders iets dergelijks opnieuw voor je kiezen krijgt.

Ja-zeggen vanuit acceptatie is van een heel andere orde, omdat acceptatie een creatieve daad is. Acceptatie betekent dat je de situatie bekijkt en er voor kiest om die te accepteren zoals die is, zonder te berusten. Daarmee behoud je je energie en blijf je vitaal en creërend. Creatief nee-zeggen is creërend nee-zeggen en wil zeggen dat je nee zegt omdat je tegen iets anders ja zegt. Daarmee richt je je energie op wat je wel wilt in plaats van wat je niet wilt. Hetzelfde geldt wanneer je er voor kiest om te vertrekken oftewel verder te trekken. Dan kun je afscheid nemen in dankbaarheid en met voldoening omkijken in plaats van met wrok. Er is altijd minimaal één creatieve optie beschikbaar. Er bestaan geen situaties waarin een creërende keuze onmogelijk is. De druk van buitenaf is tegenwoordig zo groot dat als je niet oplet, je bijna als vanzelf reactief wordt. En reactief gedrag kweekt reactiviteit, terwijl creërend handelen creativiteit veroorzaakt. Er is wat mij betreft geen grotere opgave voor een leider of baas dan reactiviteit om te polen in creativiteit. Dit betekent dat de primaire verantwoordelijkheid van een leidinggevende is om zijn mensen te leren hun eigen keuzes te maken. Dat heeft als consequentie dat je als baas vooral moet blijven zeggen wat je wilt, maar daarnaast meteen duidelijk maakt dat je niet wilt dat je medewerkers dit doen omdat jij het wilt. Accepteer dus geen berusting en geen machteloosheid, maar vraag om creatieve keuzes. Creërende organisaties zijn organisaties met creërende mensen. Die zijn geïnspireerd, effectief, vitaal en moeten niks.

Daniel Ofman is auteur van o.a. Bezieling en Kwaliteit in Organisaties, He, Ik Daar...?! en het kinderboek Mission9. Hij geeft sinds 2004 leiding aan zijn organisatie bureau Core Quality